2- Kürt alfabesi

Kürtler kendi özgür iradeleriyle oluşmuş tek bir siyasi yapılanma içinde yer almadıkları, parçalanmış olarak ayrı devletlerin sınırları içinde yaşamak zorunda bırakıldıkları için tek bir alfabe kullanma olanağına kavuşamamışlardır. Günümüzde Kürtler üç farklı albafe kullanmaktadırlar. Eski Sovyetler Birliği cumhuriyetlerinde yaşayan Kürtler Kiril alfabesini, Iran ve Irak Kürdistanı'ndakiler Arap alfabesini, Türkiye ve Suriye Kürdistanı ile Avrupa'da yaşayan Kürtler Latin alfabesini temel alan birer alfabe kullanmaktadırlar.
Latin harflerini temel alan Kürtçe alfabe 31 harften oluşur.
2.1 Büyük harfler (Tîpên girs)
A B C ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Ç T U Û V W X Y Z
2.2 Küçük harfler (Tîpên hûr)
a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s ş t u û v w x y z
Kürtçe alfabece karşılanan 31 sesten 8'i ünlü, 23'ü de ünsüzdür. 2.3 Kürtçe'de ünlüler (Dengdêrên zimanê Kurdî)
: a e ê i î o u û
2.4 Kürtçe'de ünsüzler (Dengdarên zimanê kurdî)
: b c ç d f g h j k l m n p q r s ş t v w y x z
2.5 Uzun ünlüler (Dengdêrên dirêj): a ê î o û
2.6 Kısa ünlüler (Dengdêrên kurt) : e i u
Ünsüzler de dörde ayrılır :
Dudak ünsüzleri, ön damak ve diş ünsüzleri, damak ünsüzleri, arka damak ve gırtlak ünsüzleri.
2.7 Dudak ünsüzleri (Dengdarên lêvan): b f m p v w
2.8 ön damak ve diş sessizleri (Dengdarên pidî û diranan): d l n r s t z
2.9 Damak ünsüzleri (Dengdarên ezmanê devî) : c ç j ş y
2.10 Arka damak ve gırtlak ünsüzleri (Dengdarên xidîkê û qirikê/gewriyê) : g k h q x

2.11 Kürtçe seslerin söylenişi
a- Türkçe'deki a gibi söylenir: - ala(bayrak), aş(değirmen), aştî(barış), anîn(getirmek)
b- Türkçe'deki b gibi söylenir: - ba(yel), bager (fırtına), bav(baba), bac(vergi), bîne(getir), bûn(olmak)
c- Türkçe'deki c gibi söylenir: - can(can, ruh), cînar/cîran(komşu), cih(yer), cuda(ayrı), cihê(ayrı), car(kere, kez)
d- Türkçe'deki d gibi söylenir: - dê (anne), dayin/dan(vermek), diran(diş), dem(çağ, zaman), dîn(delî, din), dev(ağız), dor(sıra).
e- Türkçe'deki e gibi söylenir: - erê(evet), ewr(bulut), encam(sonuç), ez(ben), erzan(ucuz)
ê- Bu ses Türkçe'de yoktur. E ve ı arası bir ses verir- êl(oymak), êriş(hücum), êş(ağrı), êvar(akşam), bêr(kürek), têr(tok), zêr(altın), nêr(erkek)
f- Türkçe'deki f gibi söylenir: - fen(hile), find(mum), ferheng(sözlük), ferman(emir, buyruk), fer(tek), fêrbûn(öğrenmek), firrîn(uçmak), firavîn(öğle yemeği)
g- Türkçe'deki g gibi söylenir: - germ(sıcak), giran(ağır), girîng(önemli), gir(tepe), girav(ada), gilî(şikayet), gazin(serzeniş)
h- Türkçe'deki h gibi söylenir: - hêvî(umut), hîv/heyv(ay), hest(duygu), hêrs(öfke), hilm(nefes), hinar(nar)
i- Türkçe'deki ı gibi söylenir: - ilm(ilim), birin(götürmek), mirin(ölmek), min(ben,benî, bana)
î- Türkçe'deki i'den yarım ses daha uzundur. "şair", Bab-ı Ali sözcüklerindeki i sesi gibidir- în/înî(cuma), îro(bugün), evîn(aşk), pîr (yaşlı, nine, pir).
j- Türkçe'deki j gibi söylenir: - jîn(hayat), jan(ağrı, sızı), jehr(zehir), jîr(zeki, akıllı, becerikli), jêr(aşağı), jor(yukarı), jin(kadın), jibîr kirin(unutmak), jiber kirin(ezberlemek).
l- Türkçe'deki l gibi söylenir: - lêv(dudak), law(oğul), lib(tane), lîstik(oyun), lîstok(oyuncak), lorî(ninni), liv(hareket).
m- Türkçe'deki m gibi söylenir: - meriv(insan), mêr(koca, erkek, yiğit), maç(öpücük), mar(yılan), masî(balık), mizgîn(müjde), mêvan(misafir).
n- Türkçe'deki n gibi söylenir: - nan(ekmek), nav(ad), navdar(meşhur, ünlü), neyar(düşman), nîvro(öğle).
o- Türkçe'deki o gibi söylenir: - ox(oh), ode(oda), ol(din), dohn (yağ), do/duh/duhî(dün).
q- Bu ses Türkçe'de yoktur. Genizden gelen kalın bir k sesi verir- qad(meydan), qalûn(pipo), qelî(kavurma), qermiçî/qerçimî(buruşuk), qenc(iyi), qerraş(değirmenci), qabqabik(takunya).
s- Türkçe'deki s gibi söylenir: - sal(yıl), sar(soğuk), serî(baş), sor(kırmızı), sarıncok(buzdolabı), serşok(duş yeri, banyo).
ş- Türkçede'ki ş gibi söylenir: - şop(iz), şîv(akşam yemeği), şano(tiyatro) şoreş(devrim), şivan(çoban).
u- Türkçe'deki ü gibi söylenir: - guh(kulak), tu(sen), tu/çu(hiç), gund(köy), gur(kurt).
û- Türkçe'deki u gibi söylenir: - û(ve),tû(dut), pûk(tipi), bûk(gelin)
v- Türkçe'deki v gibi söylenir: - vala(boş), viyan(arzu), vir(burası), virr(yalan), vebûn(açılmak), vêketin(yanmak, ışıldanmak).
w- Bu ses Türkçe'de yoktur, Arapçadaki "vav" harfi gibi telaffuz edilir- welat(vatan), werm(şişkinlik), werîs(urgan), wilo(öyle), we(siz, sizi, size), ew(o, ona, onu).
x- Bu ses Türkçe'de yoktur. Arap alfabesindeki " " sesi gibi okunur. xemgîn(üzgün), xemsar(umursamaz), xwîn(kan), xwelî(toprak), xwir(kaşıntı), xwînsar(cana yakın olmayan), xwê(tuz).
y- Türkçe'deki y gibi söylenir: - yar(sevgili, dost), yekîtî(birlik), yek(bir), yekşem(pazar)
z- Türkçe'deki z gibi söylenir: - zîpik(dolu), zîrek(zeki, akıllı), zirav(ince), zozan(yayla), zîv(gümüş), zarok(çocuk), ziving(kışlak).
Kürtçe'deki ç k p r t seslerinin vurgulu ve vurgusuz olmak üzere iki tonu vardır. Bunların vurgusuz tonları Türkçe'deki ç k p r t gibidir. Vurgulu tonlarının ise Türkçe'de karşılıkları yoktur. Kimi dilbilimcileri bu seslerin ayrı birer harfle karşılanmasını taleb ederler. örneğin eski Sovyet cumhuriyetlerindeki Kürtlerin kullandığı alfabede bu seslerin her bir tonuna karşılık ayrı bir harf kullanılmaktadır. Çöyle ki: ç ç' k k' p p' r r' t t'
Ancak Latin harfleriyle yazılan Kürt alfabesinde yukarıdaki 5 sessizin her iki tonu da aynı harfle karşılanmaktadır. Bazıları da sözkonusu sessizlerden vurgulu olanlardan biri; özellikle de vurgulu "r" sözcük arasına ya da sonuna geldiğinde bunu çift harfle karşılamaktadırlar:
pirr(çok), gurr(gür), birrîn(kesmek) sözcüklerinde olduğu gibi.
Iki tonlu sözcüklere ilişkin bazı örnekler:

ç:

k:
p:
t:
r:


vurgusuz
çar (dört)
çadir(çadır)
çi (ne)
ker(eşek)
kêr(bıçak)
par(pay)
pîr(pir, dede)
têr(tok)
tî(sussuz)
ta(sıtma))
tû(tükürük)
tu(hiç)
pir(köprü) gur(kurt)
bivir(balta)
bir(götürdü)
vir(burası)
gir(tepe)
gir(iri, büyük)
birîn(yara) vurgulu

çar (örtü) çem(çay, nehir)
çêlek (inek)
ker(sağır, burada "r" de vurguludur)
kêr(yarar, beceri)
par(geçen sene)
pîr (yaşlı, ihtiyar, nine)
tîr (ok, oklava)
tîn(ıssı)
ta(iplik)
tû(dut)
tu(sen)
pir(çok) ya da pirr
gur(gür) ya da gurr
sur(esinti) ya da surr
tor(ağ) ya da torr
vir(yalan) ya da virr
gir(kin, nefret) ya da girr
têr(büyük çuval) ya da têrr
birîn(kesmek) ya da birrîn
Ek açıklama:
1) Kürtçenin Soranca lehçesinde l harfinin de vurgulu ve vurgusuz olmak üzere çift tonu vardır. Arap harflerini temel alan Kürt alfabesinde bunu, vurgulu "lam"ın üzerine "v" işareti koymakla karşılamaktadırlar.
2) Kürtçe'de Arapça'nın ve ondan gelen sözcüklerin etkisiyle sözkonusu ettiğimiz 31 harften başka üç harf daha var ki bunlar Latin harflerini esas alan Kürt alfabesinde kullanılmamaktadır. Ancak kimi yerlerde sözkonusu harfler h'(h) x'(x) işaretiyle karşılanmakta Arapça bir sesin karşılığı olan"ayn" ise yerine göre/'i/ 'î/ 'u/ 'ê/ 'e/ 'û/ 'o/ 'a/ harfleriyle karşılanmaktadır.
Bunlara ilişkin bir kaç örnek:
h':

x':

'E:
'i
'î:
'u:
'e h'ec (hac)
h'esab (hesap)
h'eyf (yazık)
H'esen(Hasan)
x'azî (gazi)
x'ulam (uşak, köle)
x'afil (gafil)
'Elî (Ali)
'ilm (ilim)
şa'îr (şair)
'Umer (ömer)
tebî'et (doğa)

Sözkonusu üç harf kullanılmadan yukarıdaki sözcükler şöyle yazılır: hec, hesab, heyf, xazî,Hesen, xulam, xafil, Elî, ilm, şair, Umer, tebîet
2.12 Büyük ve küçük harflerin kullanıldığı yerler
Kürtçe'e doğru bir yazım için büyük ve küçük harfleri yerli yerinde kullanmak gerekir.
Büyük harflerin kullanılışı
1- Cümle her zaman büyük harfle başlar.
örnek: Ez Kurd im. Welatê min bindest e. Azadî daxwaza miletê min e.
2- özel şahıs isimlerinin ilk harfi büyük yazılır.
örnek: Seyid Riza, Çêx Seîd, Melayê Cizîrî, Ahmedê Xanî, Azad, Dara, Maksîm Gorkî, Tolstoy v.s.
3- özel coğrafi isimlerin ilk harfi büyük yazılır.
örnek : Kurdistan, Tirkiye, Deşta Kîkan, Geliyê Zîlan, Agirî, Firat, Dêrsim, Mehabad, Gundik, Cinêbir, Mars, Dinya, Roj, Hîv.
Ancak son üç sözcük coğrafi ya da astronomik bir terim olarak kullanılmadıklarında küçük yazılırlar: dinya, roj, hîv/heyv
4- özel edebi ve sanat eserleri; dergi, gazete, kitap isimleri, madde adları v.s. büyük harfle başlar.
örnek : Hawar, Ronahî, Armanc, Roja Medyayê, Mem û Zîn, Şerefname, Kûla Eyfelê, Burca Diyarbekirê, Mona Lîsa v.s.
Ulus, dil, aşiret v.s. adlarına ilişkin sözcükler ve özel adlardan türemiş sıfatlar konusunda bugüne kadar bir görüş birliği sağlanmış değil. Kimileri ulusların, dillerin, aşiretlerin v.s. özel isimleri olduğu için bu sözcüklerin büyük harfle başlaması gerektiğini belirtiyorlar.
örnegin: Kurd, Kurdî, Tirk, Tirkî, Ertûşî, Îzolî, Kîkî, Îngilîzî, Diyarbekirî, Serhedî
Kimileri de sıfat oldukları, bir ulusu, dili v.s. niteledikleri için bu sözcüklerin küçük harfle başlaması gerektiğini belirtiyorlar.
örnek: kurd, kurdî, tirk, tirkî, ertûşî, îzolî, kîkî, îngilîzî, diyarbekirî, serhedî v.s. Bu sözcükleri büyük harfle başlatanlar çoğunluktadırlar. Biz de burada sözkonusu sözcüklerin baş harflerini büyük yazacağız.
Gün, ay, yıl gibi zaman isimleri küçük yazılır.
örnek: şemî, yekşemî, çarşem, adar, gulan, îsal, par v.s.
Fakat bunlar özel bir günü, ya da olayı ifade ediyorlarsa baş harfleri büyük yazılır.
örnek: Yekê Gulanê, 21'ê Adarê (Cejna Newrozê) Serê Salê, (Sersal) 12'ê Îlonê, Qere çarşem v.s
Kısaltılmış şahıs, kurum, anlaşma adları, kısaltılmış semboller de büyük yazılır.
örnek: C. A. Bedirxan, BB(Brigitte Bardot), NATO, PDK (Partiya Demokrat a Kurdistanê), DYA (Dewletên Yekbûyî yên Amerîka), YS (Yekîtiya Sovyetan), FE (hesin), O (oksîjen)