3- SÖZCÜK(PEYV)

3.1 Seslendirilişleri bakımından sözcükler
Kürtçe sözcükler, seslendirilişleri bakımından tek ve çok heceli sözcükler olmak üzere ikiye ayrılırlar:

3.1.1Tek heceli sözcükler (Peyvên yekkîte)
av (su), nan (ekmek), baş (iyi), çem (çay, ırmak), sor (kırmızı), got (dedi), jîn (yaşam)
3.1.2 çok heceli Sözcükler (Peyvên pirrkîte)
agir (ateş), nîştiman (vatan), derman (ilaç), vejîn (diriliş), velîstin (şoke olmak, bayılmak), veniştin (konmak), hilpekiyan (sıçramak, hoplamak, fırlamak)
3.2 Yapıları bakımından sözcükler
Yapıları bakımından sözcükler üçe ayrılırlar:
3.2.1 Basit sözcükler (peyvên basît)
3.2.2 Türemiş sözcükler (peyvên pêkhatî)
3.2.3) Bileşik sözcükler (peyvên hevedudanî)
3.2.1 Basit sözcükler (Peyvên basît): Dilde özgün haliyle varolan, her-hangi bir ekle türetilmemiş ya da birden fazla sözcüğün birleşiminden oluşmamış olan sözcüklere basit sözcükler (peyvên basît) denir.
Örnek: dar (ağaç), çiya (dağ), zevî (tarla), gir (tepe), bir (götürdü), aş (değirmen), ber (ürün), reş (siyah)
3.2.2 Türemiş sözcükler (Peyvên pêkhatî): Bir sözcüğün önüne, arkasına ya da hem önüne hem de arkasına ek getirilerek oluşturulan sözcüklere türemiş sözcükler denir.
3.2.2.1 Önek(pêşpirtik) lerle sözcük türetimi: önek (pêşpirtik) ve kimi edatlarla sözcük türetimi: Bunlar bir sözcüğün önüne bi-, , di-,da-, hil-, ra-, der-, ve-, wer-, lê-, jê-, pê-, ve vê- önekleri(pêşpirtik) ve , bê, ne, na, ni, me edatları getirilerek türetilen sözcüklerdir. Örnekler:
bi-
a) bibext (güvenilir), bixêr (hayırlı), bibav (babalı), biber (verimli, ürünlü)
b) biçe! (git), bibêje! (söyle), bixwe! (ye), binivîse! (yaz)
bê-
bêbext (güvenilmez, kalleş), bêxêr (hayırsız), bêbav (babasız, kalleş), bêber (ürünsüz, verimsiz)
ne-
a) nexweş (hasta), neqenc/nebaş (kötü), nerast (yanlış, doğru olmayan)
b) nediçû (gitmiyordu), neçû (gitmedi)
na-
naçe (gitmiyor), nabêje (demiyor), nanivîse (yazmıyor)
ni-
nizane (bilmiyor), nikare (yapamaz, edemez)
me-
meçe (gitme), mebêje! (söyleme), mexwe! (yeme), menivîse (yazma)
di-
diçe (gidiyor), diçû (gidiyordu), dinivîse (yazıyor), dikeve (düşüyor).
da-
dakeve! (in), damekeve! (inme), danakeve (inmiyor), dadikeve (iniyor), daket (indi), daneket (inmedi).
hil-
hilkişe! (yukarı çık), hilmekişe! (çıkma), hilnakişe (çıkmıyor), hildikişe (çıkıyor), hilkişiya (çıktı), hilnekişiya (çıkmadı), hilawîstin (asmak), hilgirtin (yüklenmek, taşımak).
ra-
rahêje! (tut, al), ramehêje! (tutma), ranahêje (tutmuyor), radihêje (tutuyor), rahişt (tuttu), ranehişt (tutmadı), rakirin (kaldırmak), razan (uyumak), raxistin(sermek)
der-
derkeve! (dışarı çık), dermekeve! (çıkma), dernakeve (çıkmıyor), derdikeve (çıkıyor), derket (çıktı), derneket (çıkmadı), derxistin(çıkarmak), derbûn (deşilmek), derkirin (deşmek).
ve-
veke! (aç!), vemeke! (açma!), vekeve (uyu!), vede (eş!), vegirtin (işgal etmek/germek), veniştin(konmak), verişiyan (kusmak).
wer-
wergire! (geri al), wermegire! (geri alma), wernagire (geri almıyor), werdigire (geri alıyor), wergirt (geri aldı), wernegirt (geri almadı), wergeriyan(çevirilmek), wergerandin (çevirmek).
vê-
vêkeve! (tutuş), vêmekeve! (tutuşma), vênakeve (tutuşmuyor), vêdikeve (tutuşuyor), vêket (tutuştu), vêneket (tutuşmadı)
3.2.2.2 Sonek (paşpirtik)lerle sözcük türetimi: Sonek(paşpirtik)lerle sözcük türetimi: Bunlar, bir sözcüğün sonuna -ik, -ek, -ok, -k, -î/yî, -dar, -van, -baz, -bend, -(e)war, -(e)wer, -saz, -mend, -istan, -dan, -dan+k, -geh, -in/yin, -an/-yan, -în, -iyan, -kî, -eî, -hî, -ayî/-ahî, -anî, -ane ve -tî, -(y)ê,-(y)in, -(y)em, -(y)emîn gibi sonekler getirilerek türetilen sözcüklerdir.
Örnekler:
-ik berxik (kuzucuk), keçik (kız çocuk), kurik (erkek çocuk), malik (oyuncak ev), gulik (püskül), girik (tepecik), rindik (yumurcak, sempatik, güzel)
-ek a) virek (yalancı), serek (önder, başkan), dizek (hırsız), çilek (aç gözlü), kulek (topal), bizdonek (ödlek, korkak), gezek (dişlek), birrek (testere), qelîştek (çatlak, yarık), piştek (seki), çironek (oluk), sivîrnek/sîvonek (dam saçağı)
b)malek(bir dam), merivek(bir adam), jiyanek(bir yaşam), bizdonekek(bir korkak), gezek(bir lokma), gezekek(bir dişlek)
-ok gerrok (seyah, gezgin), feqîrok (zavallı, dilenci), xapînok (kandırıcı), revok/bezok (koşma yeteneği olan), gezok (dişlek) bîhnok (koku salıcı), qelînok (kavurma sacı), lîstok (oyuncak), xelasok (bir iş ya da şeyin sonu, bitme anı), keribok (çabuk kızan, kinci)
-k reşreşk (çöreotu), xaşxaşk (gelincik), çirçirk (ağustos böcegi), serşok (banyo)
-î/yîa) avî (sulak), bejî (kurak), havînî (yaza ait), beravî (çamaşır yıkayıcısı)
b) reşî (siyahlık), xweşî (esenlik), germî (sıcaklık), sarî (soğukluk), erzanî (ucuzluk), nêrî (erillik), dirêjî (uzunluk), çêyî (iyilik), qencî/başî/çêyî (iyilik)
c) Tirkî (Türkçe), Kurdî (Kürtçe), Erebî (Arapça), Ingilîzî (Ingilizce)
ç) Ertûşî (Ertuşlu), Kîkî (Kikanlı), Botî (Botanlı)
d) Diyarbekirî (Diyarbakırlı), Dêrsimî (Dersimli)
e) Kevirî (taştan), hesinî (demirden)
f) çavî (göze), destî (tutak)
g) xulamî (kölelîk, hizmetkarlık), tiralî (tembellik), hemalî (hamallık), şagırdî (çıraklık, öğrencilik), xêvî(şapşallık)
-dar birîndar (yaralı), evîndar (aşık), guhdar (dinleyici), sermiyandar (sermayedar), serdar (önder, başkan).
-van şıvan (çoban), gavan (sığırtmaç), bêrîvan (süt sağıcı), nêçîrvan (avcı), dergevan (kapıcı, kapı nöbetçisi)
-baz rimbaz (mızrakçı), canbaz (sirk artisti, hayvan tüccarı), fêlbaz (hilebaz), sihêrbaz (sihirbaz), kufurbaz (küfreden)
-bend sazbend (çalgıcı, sazcı), nalbend (nalcı), solbend (ayakabı tamircisi)
-(e)WAR xwendewar (okumuş), nexwendewar (okumamış, analfabet) bextewar (mutlu, bahtiyar)
-(e)wer bîrewer (aydın, göngürmüş, anlayışlı), Kurdewer (Kürtçü).
-saz didansaz (dişçi), çeksaz (silah yapımcı ve tamircisi), dermansaz(ilaç yapımcısı).
-mend hunermend (sanatkar), dewlemend (zengin), aqilmend (akıldanışılan).
-istan Kurdistan, Turkistan, daristan (orman), gorristan (mezarlık), moristan (karınca yuvası), şaristan (kent, kentsel alan), berristan (geniş karasal alan).
-dan kevçîdan (kaşıklık, kaşıkların konulduğu yer), guldan(vazo, saksı), derdan(kap, lazımlık).
-dan+k xwelîdank ( kül tablası), xwêdank (tuzluk), derzîdank (iğnelik)
-geh wargeh (barınak), şargeh (gizlenen yer, sığınak), nîşangeh (hedef, nişan alınan yer), kargeh (fabrika).
-(y)in hatin (gelmek), gotin (söylemek), şûştin (yıkamak), çûyin (gitmek), zayin (doğmak, doğurmak).
-în a) çirîn (yırtılma), girîn (ağlama), birrîn (kesme, kesmek)
b) kevirîn (taştan), darîn (ağaçtan), goştîn (etten), zêrîn (altından), ka-xetîn (kağıttan)<
-îyan girîyan (ağlamak), çirîyan (yırtılmak).
-andin nivîsandin (yazmak), razandin (uyutmak), çirandin (yırtmak). - (y)an a) razan (yatmak), kolan (kazmak)
b) duduyan (ikinci), çaran (dördüncü), dehan (onuncu)
c) karan (oğlaklar, oğlakları, oğlaklara), pirtûkan (kitaplar, kitapları, kitaplara), merivan (insanlar, insanları, insanlara).
-kî a) devkî (sözlû) nivîskî (yazılı), Kurdkî (Kürtçe), Zazakî /Demilkî/Kirdkî (Zaza lehçesi)
b) kevirkî (taşça, taş gibi), serserkî (başaşağıca), dînkî (delice)
-wî bawî (romatizmalı), rêwî (yolcu), kîmyewî (kimyasal).
-hî şahî (şenlîk).
-ayî/ahîronayî/ronahî (aydınlık), reşayî/reşahî (karartı), sorayî/sorahî (kızıllık),berayî/berahî(enlik, enine)
-anî jinanî(kadınlık), mêranî(yiğitlik).
-ane jinane (kadınca), mêrane (yiğitçe), piranî (çoğunluk).
-(y)ê dawiyê/paşiyê(sonra, sonuncu), pêşiyê(ilk, önce).
-(y)in merivin, karin, bayin, jîyin
-tî doktortî (doktorluk), mêrtî (kocalık), jintî (karılık), hevaltî (arkadaşlık), biratî (kardeşlik), cîrantî/cînartî (komşuluk)
-(y)ê dawiyê/paşiyê(sonuncu) duduyê(ikinci), çarê(dördüncü)
-(y)in merivin(kimi adamlar), karin(kimi işler), bayin(kimi rüzgarlar)
-(y)em yekem(birinci), duyem(ikinci), çarem(dördüncü)
-(y)emîn yekemîn(birinci), duyemîn(ikinci) çaremîn(dördüncü)
3.2.2.3 Bileşik sözcükler (Peyvên hevedudanî) : Birden fazla sözcüğün birleşmesiyle oluşan sözcüklere denir.
3.2.2.3.1 Isimlerden oluşan bileşik sözcükler:
Örnekler:
darsimaq (sumak ağacı), darhinar (nar ağaçı), jinbira (kardeş karısı), pismam/kurap/kurmam (amacaoğlu), dotmam/keçap (amca kızı), kundirmast (bir çeşit kabaklı yoğurtlu yemek), şorbeşîr (süt ve pirinç karışımından yapılan çorba), avdew (suyu bol olan ayran), gulşîlan (yaban gülü, kuş burnu)
3.2.2.3.2 Isim ve sıfatlardan oluşan bileşik sözcükler:
a) isim+sıfattan oluşan sözcükler.

Örnekler:
mêr+xas =mêrxas (yiğit), poz+bilind =pozbilind (burnu havada olan, kibirli), enî+beş =enîbeş (beyaz alınlı, alnı akıtma hayvan), dil+reş =dilreş (kıskanç, kinci), ser+hişk=serhişk (inatçı), kezî+zer =kezîzer (sarışın), xwîn+germ = xwîngerm (heyecanlı adam).
b) sıfat+isimden oluşan sözcükler.

Örnekler:
sor+gul= sorgul (kırmızı gul), bed+bext=bedbext (mutsuz, kötü talihli), germ+av=germav (ılıca).
3.2.2.3.3 Isim ve fiil kökü ya da sıfat ve fiil kökünden oluşan bileşik sözcükler:
Bu konunun daha iyi anlaşılması için Kürtçede fiil kökleri ile ilgili kısa bir açıklama yapmakta yarar var. Kürtçede fiil çekiminde kullanılan iki çeşit kök vardır. Bunlardan birincisi, şimdiki ve gelecek zaman ile emir kipinde kullanılır. Ikincisi ise geçmiş zamanla ilgili çekimlerde kullanılır. Ifade kolaylığı açısından, bunlara birinci ve ikinci grup kökler diyeceğiz.
Örnek:
Mastar

gotin
kuştin
- I. grup
bêj: bibêje
dibêjim
dê bibêje
kuj: bikuje
dikujim
mekuje II. grup
got: digot
bigota
kuşt: dikuşt
kuştibû
bikuşta


Bu açıklamadan sonra isim ve fiil köküyle ya da sıfat ve fiil köküyle oluşan sözcükleri ele alalım.
a) isim/sıfat+geçişli fiilin I. grup kökü ile oluşan sözcükler:

Örnekler:
azadî+xwaz=azadîxwaz (özgürlükçü), ziv+ker (fiilin eski halinde "r" harfi vardır, zamanla düşmüştür) =zivker (kuyumcu), mêr+kuj =mêrkuj (katil, cani), rê+bir=rêbir (yol kesen), dûr+bîn =dûrbîn (dürbün), hûr+bîn =hûrbîn (mikroskop) deng+bêj =dengbêj (türkücü, ses sanatçısı), xwîn+rêj =xwînrêj (kan dökücü, zalim), rê+ber(fiilin eski halinde "r" harfi vardır, zamanla düşmüştür) = rêber (rehber), kar+ker(fiilin eski halinde "r" harfi vardır, zamanla düşmüştür) =karker(işçi).
b) isim/sıfat+geçişsiz fiilin II. grup kökü ile oluşturulan sözcükler:

Örnekler:
Ro+hat= Rohat(özel isim), nû+hat = nûhat(yeni gelme), zû+hat=zûhat (erkenci) c) isim/sıfat + bazı geçişli fiillerin II. grup kökü ile de sözcük oluşturulabilir.
rast+go=rastgo (doğru sözlü), xweş+go =xweşgo (hoş sohbet, tatlı sözlü), kar+kir =karkir (çalışkan), xwîn+xwar =xwînxwar (kıyıcı, sömürücü), reş+kir =reşkir (karartan)
3.2.2.3.2 Bileşik fiillerin mastar halinden oluşan isimler: Kurmanccada fiillerin mastar hali aynı zamanda o eylemin ismidir. Bileşik fiillerin mastar hali isim iken tek sözcük olarak yazılır. Örnek: ser şuştin (baş yıkamak), serşûştin (baş yıkama), reş kirin(karartmak, siyahlaştırmak) reşkirin (karartma), serjê kirin(baş kesmek), serjêkirin (baş kesme)
Ek açıklama: Basit, türemiş ve bileşik sözcüklere birden fazla önek ya da sonek getirilerek de bileşik sözcük yapılabilir.
Örnekler:
ve+ne+girt+in =venegirtin (işgal etmemek, germemek), ser+xweş+î =serxweşî (sarhoşluk), xêr+ne+xwaz+î =xêrnexwazî (iyiliğini istememe), pis+mam+tî = pismamtî (akrabalık, amcaoğlu olma durumu), hil+perik+andin =hilperikandin (havaya uçurmak), mêr+ne+li+mal+k =mêrnelmalk (bir çeşit yemek)
3.3 Anlamları bakımından sözcükler şu on gruba ayrılır:
1) isim (nav)
2) sıfat (hevalnav)
3) zamir (cînav)
4) fiil (kar)
5) edat (daçek)
6) bağlaç (gîhanek)
7) harf-ı tarif, artikel (veqetandek)
ünlem (bangnîşan)
9) zarf (hevalkar)
10) sayı sözcükler (hejmarnav)