Elî Herîrî [1009-1078]

islamiyet sonrası Kurmanci lehçesiyle yazan, ilk şair Şeyh Elî Heriri’dir.



1009 yılında Şemdinan yakınındaki Herîr köyünde doğan Elî Herîrî, 1078′de aynı köyde öldü. Şiirlerinin hepsini Kürtçe’nin Kurmancî şivesiyle yazan şairin Soran bölgesindeki Herîrî köyünde doğduğunu söyleyen tarihçiler de vardır.


Eli Heriri hakkında çok şey bilinmiyor. Onun hakkında bir çok belge Rus Aleksander Jaba tarafından bugüne kadar gelmiş. Jaba’nın dışındaki kaynaklar sözlüdür. Eli Heriri, kendi döneminde Şeyh Eli Heriri adı ile bilinir.


Hicri 400 yılında doğmuştur. Bu da miladi takvime göre 1009-1010’lu tarihlere denk gelmektedir. Bazı rivayetler hicri 10. asırda yaşadığını belirtir. Celadet Alî Bedirhan 1425 yılında doğduğunu söyler.


Eli Heriri, Herir köyünde dünyaya gelmiştir. Herir Köyünün Soran bölgesinde olduğunu belirten rivayetler vardır. Fakat Aleksander Jaba Herîr köyünün Şemdinan bölgesinde olduğunu söyler. Hakkari’ye bağlı olduğunu söyleyenler de vardır.


İleriki dönemler neyi gösterir yapılacak araştırmalar daha kimleri çıkarır bilinmez ama şimdiki verilere göre, Kürt şairlerinin ilki Hamedanlı Baba Tahir’dir. Baba Tahir Hemedani Kürtçenin Lori lehçesi ile yazmıştır. Kurmanci lehçesini ilk kullanan da Şeyh Eli Heriri’dir. Şeyh Eli Heriri Kürt edebiyatının öncülerindendir.


Şiirleri halkımız arasında gece okunurdu. Dinleyenler üzerinde büyük etki bırakırdı. Birisinin güzel şiir okuyuşundan bahsedilip övülmek istendiğinde, “Eli Heriri’nin tadındadır” denirdi. şiirleri akla gelirdi.


Eli Heriri, büyük bir bilgindi. Ozanlığında olduğu kadar bilge yönüde vardı. Halk arasında biri tahsilini iyi yapmadığı vakit “Okudu da sanki Eli Heriri oldu” şeklinde eleştiriliyordu. Özcesi Eli Heriri büyük bir adam, olgun bir alim ve Herir de, bilginin diyarıydı. O şehirde Eli Heriri’den başka bir çok alim ve bilgin çıkmıştır. Özellikle Eli Heriri’nin oğlu Şeyh Ahmed.


Eğer Eli Heriri hakkında iyi bir araştırma ve inceleme yapılırsa, bir çok şey karanlıktan aydınlığa çıkacak, ilginç bulgularla karşılaşılacaktır. Memleketin ve dönemin durumu aydınlanacaktır. Eli Heriri’nin ailesinden birçok kişi tarikat şeyhi olarak yetişmiştir. Babası Şeyh olmakla beraber aynı zamanda medrese hocasıydı. Eli Heriri, ilk eğitimini babasının medresesinde almıştır. Şiirlerinde Elî (Ali), Eliyo veya Şêx Elî ismiyle karşımıza çıkmıştır. Bizim elimizdeki şiirlerinde, her bir şiirinde bu üç isimden birini kullanmıştır. Bu güne kadar bize ulaşan şiirleri incelediğimizde, kaideli şiirlerin ona ait olduğunu görürüz. Şüphesiz Eli Heriri, bilgin bir şahsiyet olarak Kürt toplumunu tahlil etmiştir.


Eli Heriri’nin ismini ilk olarak yazılı kaynaklarda Şêx Ehmedê Xani’nîn Mem U Zin’inde görüyoruz.


Aleksander Jaba Kürt şairlerinin ilkinin Eli Heriri olduğunu belirtir. Zira divan ve şiirlerinin Kürdistan’da, oldukça yaygın olduğu anlatılır.


Eli Heriri’nin şiirleri kolay anlaşılıyor. Şiirleri zarif ve ahenklidir. Bir çok kişi şiirlerini ezberden bilirdi. Feqi ve hoca arasındaki diyalog toplumda genellikle konuşulur ve ondan epey bahsedilirdi.


Bugün Kürdistan’da Eli Heriri’nin adıyla bilinen divan hakkında bilgimiz yoktur. Halk arasında sözleri ve şiirleri sözlü olarak dolaşır.


Albert Sosın, yaptığı derlemesinde Eli Heriri’nin bir şiirini de almaktadır. İsveçce ve elle yazılı bir şiiri vardır. Ne yazık ki henüz kamuoyuna sunulmamıştır.


Ölümü hakkında farklı bilgiler mevcuttur. Tahmini Hicri 970 (M:1078) yılında Kürdistan dışında öldüğü ve kabrinin kendi yurdunun dışında olduğu söylenir.






TÊT


Dilê mehzûn kefaret bêt ke êm şeb taze mihman têt

Be mizgînî beşaret bit ke mîhman canê canan têt

Ke mîhman canê canane le ser cavê me mihmane

Be mala cumleê xane ke şahê cumleê xan têt




Were ey şahidê şêrîn ji eşqa te dil êxsîrin


Be can menzilgehê mîrin telebkarî ke sultan têt




Telebkarin dil araîm medîm yarin bû yî şaîm


Le bejna 'er'erin daîm sîyeh mar lê be colan têt




Sîyeh maran kire seyran le cotê şubhetê cîran


Ku xas û 'am bibûn heyran le cîran 'enber efşan têt




Du zulfên 'enber efşan in du le'lên şekeristanin


'Eqîq û durr û mercan in le hewzan abê heywan têt




'Ecêb bir ke mirarî tê le sedde qewsê tarî tê


Sîyeh pencên xumarî tê ji mexmûran du eslan têt




Ji mexmûran tu mexmûrî be cî hişt 'eqreba jûrî


Tewafa beytê me'murî le burcan xûn be sîran têt




'Eqarib hat û bê hed hat le wê burca zeberced hat


Vebala qewsê eswed hat le tilbey mahî taban têt




Le heyva kewçêrîn kamil ve ehlan ra nehiştin dil


Û cumle da sefên sunbul le hinda vê gulîstan têt




Gulîstana Xuda riste le çar etraf dilan xuste


Binefş û nêrgiza mest e cinisrê le'l û reyhan têt




Reyahîn sosin û werdin le Şêx Elîyê xerîb ferd in


Weristê ehmer û zerdin herû sed car bi efxan têt




Ji efxanan nemayim têr du'a goyê te ez bê vir


Bebête şer du esleh dîr 'heta vî qasidî can tê


Bebîne rû şemalînê were hindavî balînê


Ji dest ahan û nalînê çe reng feryad ji esman têt




Be feryad û be hewar e ji dest ahan min ew kare


Me lazim bendeê jar e ji seyyidî çe ferman têt




Seyyidî heq nezer vêra di îqlîman ilim gêra.