Etare Şero sesiyle küçük bir çıra ışığının etrafındaki insanları bile büyülü bir halaya kaldırabilirdi. Halkın içinde o kadar saygındı ki onun için dili dönsün de ister konuşsun ister ağıt yaksın denirdi. Erivan Radyosunun müzik yayın saati artırılınca Kürt müzik fondu kuruldu.
O günleri Radyoda çevirmenlik yapan yaşlı Kürt tarihçi yazar Wezire Eşo şöyle anlatıyor: Fondun kuruluşu hepimizi sevindirdi. Şarkıları kaytan üzerine kaydeder ve korurduk. O zaman Etare Şero’da burada söylemeye başladı. Etar bir gün yanında kızı Gülizar’ı da alıp radyoya geldi. Gülizar’a Etar babasının nasihat ve fikriyle utana sıkıla geldiği radyo da Kürt klasiklerini söyleyecekti. Hangi parçaları söyleyeceğini Gülizar’a bıraktılar. Öyle olunca rahatladı köydeki gibi düğün havaları söylemek istiyordu. O duruşu ile seslendirdiği oyun havaları coşku vericiydi. O zamanlar Kürt kadınları köy ortamlarında söyleseler de öyle farklı yerlerde söylemeleri hoş karşılanmazdı. Ama Etar ileri görüşlü bir adamdı. Kızının sesinin güzel olduğunu duyunca almış getirmişti. Böylece Kürt kadınlarının Erivan Radyosunda söylemesinin önünü açtı.
Gülizara Etar güzel sesiyle Kürtlerin ölüleri oynatan oyun havalarını söyledi ve böylece Erivan Radyosunun ölümsüz kadın denbejleri arasına girdi.
HEM ARTİS HEM DENGBEJ OLUNURMU Kİ?
Kadın için kültürün ve toplumsal tarihin kaynağı denir. Sadece ninnimi değil çaldıran savaşını Naile Xanım’ın ağıtlarından daha iyi kim anlatabilir ki.
Wezire Eşo Susika Simo için şöyle diyor. “ onu geleneksel bir kadın gibi hayal etmeyin. Sahnelerde gösterdiği artistik performans büyük bir hayranlık uyandırırdı. Yani müzik kulağı ve parça seçiciliği muhteşem bir sahne performansı ile birleşince sadece Erivan radyosunda değil kısa sürede Kafkaslarda üne kavuştu. Zaten Susika Simo Erivan radyosundan önce vardı.
” Susika simo 1910’ da Elez mıntıkasının Mîrekêda köyünde dünyaya geldi. Ama bir süre sonra göç ederek Gumrîê (Lênînakana berê) yerleşti. O 1946 yılında ilk olarak Ermeni devlet sahnelerine çıkıp Kürtçe kılam söyleyen kadın dengbêjdir. Sadece o da değil Elegez tiyatrolarıyla sahneye çıkıp turnelere katılmıştı. Tiyatro gösterilerinden önce veya sonra sahneye çıkarak geleneksel Kürt parçalarını seslendiriyordu. Susik ayrıca çok sayıda geleneksel Kürt dans grupları hazırladı. Kürtler ona Kürtçe “Gula govenda” halayların gülü diyordu.
O zamana kadar devlet nezdinde kabul edilen ilk Kürt dengbejdi ve ilk olarak devlet sahnelerine çıkıp Kürtçe parçalar seslendirmişti. Bazı parçaları da arkadaşı ve eşi Kulya Neftalyan'la birlikte söyledi. Neftalyan bir sporcuydu ancak sesi iyiydi ve Simoya eşlik etmekten büyük zevk duyuyordu. Simo sadece Ermenistan'da değil, Gürcistan'da yani tüm Sovyet ülkelerinde sahneye çıkıp kılamlar söyledi.
Erivan radyosu açıldıktan sonra da burada Gülizer ile birlikte ilk katılan kadın sanatçılar arasında yer aldı.
1945 yıllarında İran topraklarında bulunan Kızıl Ordu bir gün Doğu Kürdistan sınırını geçmeye çalışan bir kürdü yakaladı. Sakalı uzamış bu Kürt Erzurum hapishanesinden firar etmiş Bazitli Deyede Şemedin idi. Kızıl ordu onu yakalayıp Tiflis hapishanesine gönderdi. Cezası bittiğinde bile orda sürgünde kaldı. Bir gün Erivan yaşadıklarından olgunlaşmış bir Kürt dengbejin geldiğini söylediler. Erivan Kürtleri Deyede Şemedini alıp bağrına bastı.
Halk onu o kadar sevdiki ona Seîdê Şamedîn de derdi. Şemedin sesi kısa sürede Kafkas Kürtleri içinde nam yaptı. Ünlü Kürt klasiği “Apo” “Digerim nagerim kurdistan kurdistane” parçalarını o seslendirmişti. Şemedin Kısa sürede Susika Simo ile tanışıp çalışmaya başladı. Şamedin’in sesi Simo için bir ilham kaynağı oldu.
AŞK EZİDİ ERMENİ DİNLEMEZ
Ermenistan'da Flarmonya’da ona sahnelerini açtı ve ekipman desteği sundu. Flarmonya'ya sadece azınlık halklar değil, Ermeni, Rus ve her halktan insanların gelip, sergilenen yetenekleri, sesleri izledikleri, dinledikleri popüler bir yerdi. Susika Simo belli dönemlerde Gürcistan ve Azerbaycan’da turneler düzenledi ve 1965’ de Erivan’ın ünlü Kızıl Meydan'da büyük bir konserler verdi. Wezire Eşo onun için Rya Teze gazetesine “Susika me” diye bir makale yazdı. Susika Simo bir Ezidi Kürt kadınıydı. Ezidi geleneklerine göre bir Ezidi yabancı biriyle evlenemezdi. Ama o Erivan’da yüksek öğrenim yapmış modern bir kadındı ve bir ermeni ile evlenmekte sakınca görmedi. Bunun için toplundan belli bir tepki görse de onun dışlandığını söylemek abartılı olur. Halk onun sesine hayrandı ve Kürt müziğinin diğer Kafkas halklarına tanıtmada önemli bir rol oynamıştı. O Ermenistan’da yaşayan Kürtlerin övgü kaynağıydı. O müzik grubuyla birlikte ‘’Parya’’ ve ‘’Léniné Mezın’’ türkülerini söyledi daha sonra ‘’Zılfané’’, ‘’Keleşo’’, ‘’Ha gulé Nar’’, ‘’Kewa gozel’’ , ‘’Lür şıvano’’ adlı Kürt klasiklerini seslendirdi. Susik 1977de Erivan’da yalnız ve yoksul şekilde hayatını kaybetti.
ARKAİK SESLERİN DÜETİ
Erivan Radyosunun diğer emektar dengbeji ise Bela Qado idi. Bela Qado 1924 de Telin bölgesinde dünyaya geldi. O Kars ilinden katliamdan kurtulup Kafkasya’ya sığınmış bir ailenin çocuğuydu. Onun sesi çocukluktan itibaren çok güzeldi. Tarz olarak klasik aşk türküleri söyledi. Oyun ve epik parçalarda seslendirmekten kaçmadı. Onun içindeki coşkuyu arıyordu. O Erivan radyosunda 10’dan fazla parça seslendirdi, özellikle ’Küra çiyaé Topé Qersé’’ kulaklardan gitmeyen parçaydı. Bela Qado aynı zamanda muhteşem bir düet sanatçısıydı ve Efoé Esed, Karapété Xeço ustalarla birlikte eşsiz Kürt parçalarını bir kez daha ölümsüzleştirdi. Belge 1980 de Rusya’nın Gorki kentinde hayata gözlerini yumdu.
Erivan radyosunda ünlü kadın dengbejler söyledi. Şiblîya Çaçan, Werda Şemo, Asa Evdîle, Xana Zazê, Naza Kokil bunlardan bazılarıydı. Kürt düğünlerinin vazgeçilmez seslerinden oyun havalarının ozanı Zadina Şekır en önemlilerindendir. Onun fotoğrafına baktığınızda asla bir kadın dengbej olduğuna inanamazsınız. Kadın dengbej dediğin geleneksel köy görünümlü kadınlardan olur. Ama Erivan’ın kadın dengbejlerinin bazıları bizim imgelerimizden çok farklıydı. Zadina Şekir bunlardan biridir. Zadina Şeker 1943 de Ax’baran’ın Poştê köyünde dünyaya gelmişti. Erivan Radyosunda söylediği parçalar Kürt geleneksel müziğinin başyapıtlarıydı ‘’Malka Semo’’, ‘’Kewa Gozel’’, ‘’Dewréşé Evdi’’ bunların arasındaydı ama özellikle ünlü ‘’Dére Soré Bıçüké’’ ile ölümsüz narin sesi yüreklerde silinmez bir iz bıraktı. ’Dére Soré Bıçüké’’ klasik bir güzellemedir. Bir genç Kürt kadına övgüler dizen parçadaki güzellik ölçüleri diğer Kürt müzik literatüründeki ölçülerden farklıdır. Kadında zerafet incelik ilk defa bu kadar öne çıkmıştır. Ermenistan sinemaları 1959’da Erebe Şemo’nun “Ermenistan Kürtleri” adlı yapıtını belgesel olarak çevirdiğinde fon müziğinde Zadina Şeker’in ’Dére Soré Bıçüké’’ parçası çalıyordu. Bu parça bir erkeğin ağzından çıkmış bir güzellemeydi ve onu erkek dengbejler de seslendirdi. Ama bir daha kimse Zadina Şekır gibi güzel yorumlayamadı. Zadina Şekir, Egide Cimo’yla birlikte bir orkestra kurdu, konserler verdi. Ayrıca Egide Cimo’nun eşlik ettiği çok sayıda parçası da var.
Erivan Radyosunun kadın dengbejleri derken bunların radyosun sayesinde dengbej olduğu sanılmamalıdır. Bunlar toplumun doğal ozanlarıydı. Örneğin Azerbaycan Kürt kadın dengbej Fatma İsa Radyoda sadece “de Mho” parçasını seslendirdi. Ama müzik konusunda fiziksel olarak da çok benzediği Anadolu’nun bereket tanrıçası kybele gibiydi. O halkının yaşamın tüm önemli kesitlerine sesiyle katılıyordu. Ermenistan’a gelin olarak geldikten sonra kır toplumsal hayatın eşsiz bir ozanı olmuştu. Onun dramatik hayat hikâyesi sesinin ve dramatik şarkılarını duygusal zeminini oluşturmuştu.
Yeni Erivan radyosunun hayatta olan ve halen Kürdistan ve diaspora Kürtleri içinde önemli bir müzik üretimi içinde olan Aslika Qadir’dir. İlkin Ermeni şair Sayat Nova’nın “Kemençe” ve “Hetanî hebin” (Var olana dek) adlı iki parçasını seslendirdi. “Welatê me Gulîstan parçasıyla tanınır. Asilka Qadir Sovyetlerin yıkılmasından sonra çıktığı Avrupa’da Kürt tv radyolarında söyledi ve başta Kürdistan olmak üzere Kürtlerin yaşadığı birçok yerde konserler verdi. Qadir halen müzik üretimini sürdürmektedir.
YAŞAMLARI KAYIP KADIN DENGBEJLER
Ermeni Edebiyatının kurucularından Xaçatûr Abovyan Kürt halkının yakın bir dostuydu. Kürtlerin tarih, Etnografya, sözlü edebiyat ve kültürü konusunda derin bilgiye sahipti. Bazı Kürt klamlarını yazıya geçirdi ve başta almanca olmak üzere bazı Avrupa dillerine çevirdi ve yayınladı. O “ kadınlar dâhil her Kürt bir sanatçı ruhuna sahiptir. “ derdi
Kürt halkı bazı yiğit kadınlarını unutamaz. Devletten ve modern mekanizmalardan yoksunda olsa hayatını halkının varlığına adayan özverili kadınları onun toplumsal hafızasının köşe taşları olur. Bunlar biri de Kubara Xudo’dur o sadece güzel sesiyle değil 40 yıl boyunca Kürt çocuklarına Kürtçe öğretmenliği yaparak hizmet etti. O 1935 Elegez’de dünyaya geldi. Burada orta öğrenimini tamamladıktan sonra pedagoji enstitüsü dil bilimleri fakültesinde Ermeni dili ve edebiyatını okudu. Yıllarca Kürtçe öğretmenlik yaptı ve Kürt çocuklarını eğitti. Öğrencilik ve öğretmenlik yıllarında Kürt müziğinden hiç kopmadı. 1961’de Erivan radyosu için 6 klam seslendirdi. O önemli Kürt dengbejlerinden Torinê Paşa ile düet yaptı. “Gede lawikê min p’ala hanê”, “Lûrkê, lûrkê”, “Îro roja rehetîê”, “Mêvan, mêvan, mêvan can”,‘’Hat makina Kaxété’’, ‘’Kew Hélüné’’ parçalarının yanında ünlü Kürt oyun havası ‘’Keleşo’’ onun ismiyle bütünleşmişti.
Kubara Xudo halen Rusya’nın Sankt-Pêtêrbûrg kentinde hayatını sürdürüyor.
Kürtlerin unutulmaz kadın dengbejlerinden biri de Cemila Çauş’ tur. O aslen Tiflis Kürtlerindendi. 1937 de doğmuş Gürcistan’da doğmuştu. O Siyabendov’un siyabend u Xece tiyatrosunda sahneye çıktı ve Kürtçe parçaları seslendirdi. Daha sonra Radyoda söylediği 12 parça onun sesinin kayıt altına alınıp sonraki nesillere aktarılmasına yol açtı. Özellikle ''Mérdine, xweş Mérdine'' ü ''Lo-lo Gede'' onun sembolleri gibiydi. Ölümsüz kadın dengbej radyoda bazı parçaları ünlü ozan Efoé Esed birlikte de söyledi.
Salı Kas. 25, 2014 5:00 pm tarafından BAHADIR
Konu: Elegez'in büyülü kadın dengbejleri 
